250 jaar landschapsevolutie in beeld met behulp van AI

De kaarten van Ferraris, afgewerkt vóór 1778, en de topografische kaarten van 1873 en 1969 zijn online te raadplegen via de geoportalen Geopunt (Vlaamse overheid) en Cartesius (Nationaal Geografisch Instituut). Maar de kaartweergave op deze geoportalen laat niet toe om de toenmalige oppervlaktes te berekenen van heide, bos, akker, grasland, of ander landgebruik. AI hielp de legende van deze historische kaarten te herkennen en vlekken van hetzelfde landgebruik te digitaliseren. Zo kon het landgebruik in 1778, 1873, en 1969 worden berekend en vergeleken met het huidige landgebruik. Meer nog: de kaarten kunnen nu op elkaar gelegd worden om veranderingen van het landgebruik te analyseren.

Die analyses leren dat er in de voorbije eeuwen erg veel veranderd is in Vlaanderen:

• Akkers en graslanden samen namen tot 1969 steeds meer dan 65% van Vlaanderen in, daarna liep hun aandeel terug tot 52% in 2022. Die afname is vooral toe te schrijven aan de toename van infrastructuur, bebouwing en tuinen.
• Tussen 1873 en 1969 werden vele akkers omgezet naar graslanden waardoor het areaal van graslanden meer dan een verdubbelde, van 13% in 1873 tot meer dan 28% in 1969. Deze omslag was het gevolg van een grote landbouwcrisis op het einde van de 19de eeuw, waarbij de invoer van goedkoop graan leidde tot een heroriëntatie van akkerbouw naar veeteelt.
• Ook de toename van boomgaarden in die periode, van 2% naar 4%, kunnen we daaraan linken.
• Het aandeel van heide en kustduinen nam sterk af, van 12% op het einde van de 18de eeuw tot 1% in 2022. In de 19de eeuw was vooral bebossing de oorzaak hiervan, in de periode tussen 1873 en 1969 speelde ook ontginning als landbouwgrond een belangrijke rol. Van de kustduinen is meer dan de helft verdwenen door de toename van infrastructuur, bebouwing en tuinen.
• Het aandeel van bossen bedroeg in de voorbije eeuwen steeds ongeveer 10%. Achter dit weinig veranderde aandeel gaan echter grote verschuivingen schuil, die elkaar in balans houden. In het westen en het zuiden van Vlaanderen werden bossen ontgonnen als landbouwgrond en in de Kempen is een ongeveer gelijke oppervlakte heide bebost.
• Sinds de 18de eeuw is de oppervlakte met infrastructuur, bebouwing en tuinen meer dan vijfmaal toegenomen, van 5% tot 27%. Vooral na 1873 nam die oppervlakte sterk toe, ten koste van alle andere landgebruiksklassen.
• De oppervlakte van water nam na 1969 toe van 2% naar 3%, door de aanleg van havendokken en door zand-, klei- en grindwinning. Maar de oppervlakte van moerassen en buitendijkse gronden (schorre, slikke of strand) is afgenomen van 1,3% in 1778 naar 0,4% in 2022.

Door deze dynamiek is in 2022 slechts 20% van de oppervlakte van Vlaanderen niet van landgebruik gewijzigd in de voorbije 250 jaar. Het leeuwendeel daarvan zijn akkers (14,2% of 194.000ha). Historisch permanente graslanden (2,5%), bossen (1,5%), heide (0,5%), watervlakken (0,4%) en boomgaarden (<0,1%) beslaan een veel kleinere oppervlakte.

De kaarten met de evolutie van het historische landgebruik zijn erg nuttig om de betekenis van landschappen te bepalen voor erfgoedwaarden, biodiversiteit, ecosysteemdiensten of landbouwgebruik. Hierdoor kunnen we bij voorbeeld historische akkergebieden opsporen, de koolstofvoorraden van graslanden verklaren, verdwenen moerassen en rivierarmen met een waterbergende functie lokaliseren en oude bossen met een hoge biodiversiteit onderscheiden van recenter ontstane bossen. Deze kaarten kunnen dan ook nuttig zijn voor ondersteuning van discussies, en door beleidsmakers gebruikt worden voor vele acties (Vlaams en/of Europees gesteund) met impact op het ruimtelijk beleid.