EIRENE brengt de gezondheidsimpact van de omgeving in kaart

Chronische ziekten zoals kanker, astma en COPD worden vaak aan omgevingsfactoren gelinkt, denk aan gedrag zoals roken of ongezond eten en aan milieuvervuiling. Maar echt oorzakelijke verbanden zijn soms moeilijk aan te wijzen of in een risico-inschatting te gieten. We worden meestal aan verschillende factoren tegelijk blootgesteld, en de mate waarin dit gebeurt, verandert voortdurend en hangt bijvoorbeeld af van waar we wonen en werken. En daarbij gaat het niet alleen om herkenbare factoren zoals vervuiling van chemische aard of ongezonde voeding, maar ook om bijvoorbeeld geluidsoverlast, magnetische straling, een verstoord dag-nachtritme en stress. Al die omgevingsfactoren samen vormen het zogeheten exposoom – al hetgeen waaraan we dus als mens worden blootgesteld.

Om de impact van het exposoom op onze gezondheid, en in het bijzonder op chronische aandoeningen, wetenschappelijk in kaart te brengen, wil de Europese Commissie meehelpen om een nieuwe, ambitieuze Europese onderzoeksinfrastructuur op poten te zetten. Met EIRENE (Environmental Exposure Assessment Research Infrastructure) zou Europa later dit decennium kunnen beschikken over een gedistribueerd maar gebalanceerd netwerk van onderzoekscapaciteiten verspreid over EU-lidstaten. EIRENE werd in 2021 toegevoegd aan de roadmap van ESFRI (European Strategy Forum on Research Infrastructures), het Europees orgaan dat verantwoordelijk is voor strategische onderzoeksinfrastructuur.

Maar vóór EIRENE effectief kan worden uitgebouwd en geïmplementeerd, loopt er nog tot eind 2025 een grondige verkennings- en voorbereidingsfase. Dit gebeurt in het kader van EIRENE PPP (Preparatory Phase Project). In dit project worden alle relevante aspecten van de beoogde onderzoeksinfrastructuur behandeld: technisch, legaal, bestuurlijk, financieel en strategisch. Een belangrijk onderdeel vormt de analyse van lacunes op het gebied van de infrastructuur. Ook wordt bij de lidstaten en eventuele derde landen gezocht naar de nodige politieke en financiële ondersteuning. Uiteindelijk moet dit allemaal leiden tot een gecoördineerde onderzoeksinfrastructuur. VITO is één van de twintig Europese onderzoeksinstellingen die betrokken zijn bij EIRENE PPP. 

Stakeholders en datamanagement 

Wijlen Gudrun Koppen heeft zich vanuit VITO mee ingespannen om EIRENE op de ESFRI-roadmap te krijgen. Sinds EIRENE PPP dan begon in oktober 2022, werken verschillende VITO-experts mee aan de realisatie van de doelen. Zo leidt Jos Bessems het ‘werkpakket’ dat stakeholders (van onderzoekers over financieringsorganisaties tot beleidsmakers) optimaal wil betrekken bij verdere voorbereidingen binnen het consortium rond de onderzoeksinfrastructuur (EIRENE ERIC). Jan Theunis is dan weer betrokken bij het werkpakket rond het te ontwikkelen datamanagement. Daarbij worden de zogenoemde FAIR-principes gehanteerd: gegevens moeten vindbaar zijn, toegankelijk, interoperabel (compatibel met elkaar) en herbruikbaar. VITO heeft op dit vlak veel ervaring: voor het Europees partnerschap voor de risicobeoordeling van chemische stoffen (PARC) leidt Jan Theunis het werkpakket hieromtrent. 

Ook op Vlaams niveau, binnen onze regio, zijn er activiteiten gelinkt aan EIRENE. Met steun van het FWO kunnen Vlaamse instituten binnen het EIRENE Flanders-project eigen onderzoeksapparatuur aanschaffen, weer met het oog op het in kaart brengen van de gezondheidsimpact van het exposoom. Binnen dit project schafte VITO in 2023 twee nieuwe toestellen aan: een massaspectrometer (voor moleculaire analyses) en een proteomics-apparaat (voor de karakterisering van eiwitten). Daarnaast werkt VITO aan de uitbouw van een Vlaamse exposoom-datahub. Behalve VITO nemen ook de UAntwerpen, de KU Leuven, de UGent en het Vlaams Departement Omgeving deel aan EIRENE Flanders. 

VITO zal met haar onderzoeksapparatuur deel uitmaken van EIRENE. De Europese schaal van de onderzoeksinfrastructuur zal het dan mogelijk maken om grote cohortstudies op te zetten, waaraan veel mensen uit de algemene bevolking deelnemen. Zo zal de impact van het exposoom op de gezondheid van de mens effectiever kunnen worden onderzocht. “In dit soort onderzoek moet je over grote aantallen deelnemers beschikken”, zegt Bessems. “In principe kun je daarvoor verschillende bestaande kleinere studies samenbrengen, maar vandaag is dat nog heel moeilijk doordat ze bijvoorbeeld een ander opzet hebben of doordat de data niet compatibel zijn. EIRENE zou dit wel mogelijk maken, en hierdoor zal de statistische betrouwbaarheid van exposoomonderzoek toenemen waardoor verbanden tussen blootstelling en effect gemakkelijker ontdekt zullen kunnen worden en we dus echt aan wetenschappelijke bewijsvoering zullen kunnen gaan doen.”