Burgers sporen zwerfvuil op met AI in innovatief project van VITO en River Cleanup

Arne Van Overloop remote sensing-AI-expert - VITO & Thomas de Groote, oprichter River Cleanup

Zwerfvuil hoort niet thuis in de natuur. Toch belandt er dagelijks ongeveer 10 miljoen kilogram plastic in rivieren wereldwijd, waar het afbreekt tot microplastics en uiteindelijk in onze voedselketen terechtkomt. River Watchers pakt deze problematiek aan door burgerwetenschap aan technologie te koppelen. Eerst speuren burgers met hun smartphones naar zwerfafval, daarna gaat AI met de buit aan de slag. Met River Watchers willen River Cleanup en VITO twee doelen bereiken: het vergroten van kennis over zwerfvuil via data én het versterken van het milieubewustzijn bij burgers.
 

Primeur: AI detecteert voor het eerst mesoplastics langs rivieroevers

River Watchers registreert niet alleen de aanwezigheid van afval, maar levert ook diepgaand inzicht in het type, de hoeveelheid en de locatie. Het AI-model van VITO herkent niet enkel grote objecten zoals PET-flessen of blikjes, maar detecteert ook voor het eerst mesoplastics: deeltjes tussen 5 en 25 mm, zoals sigarettenpeuken, stukjes folie of plastic pellets. Dat is een belangrijke innovatie, want dit type afval is vaak moeilijk te verwijderen en lastig te registreren tijdens klassieke opruimacties. Bovendien spelen ze een belangrijke rol in de verspreiding van microplastics, die nog moeilijker te elimineren zijn.

Dit is wereldwijd het eerste citizen science project dat AI inzet om mesoplastics te detecteren langs rivieroevers. Tot nu toe gebeurde gelijkaardig onderzoek vooral op stranden of in mariene contexten.

“Het project is een perfecte symbiose tussen innovatie en burgerparticipatie. Beelden spreken. Ze tonen ons de werkelijkheid zoals die is en zonder omwegen. Dankzij artificiële intelligentie herkennen we op foto’s zelfs het kleinste stukje zwerfvuil. Dat levert scherpe, gedetailleerde data op waarmee we burgers en overheid niet alleen informeren, maar ook écht aanzetten tot actie. ” zegt Arne Van Overloop remote sensing-AI-expert bij VITO
 

Van smartphone tot afvaldetective

River Watchers maakt gebruik van spelelementen of gamification om deelnemers te motiveren. Voor elk gefotografeerd stuk afval wordt er een stip geplaatst op een interactieve kaart. Deelnemers verdienen trash tokens per geüploade foto, waarmee ze terechtkomen op een leaderboard dat de actiefste deelnemers toont met een klassement: de zogenaamde trash hunters of afvaldetectives. De kracht van River Watchers zit in de unieke combinatie van AI-technologie, burgerwetenschap en spelelementen. Samen vormen ze een toegankelijke en motiverende tool voor gedragsverandering én waardevolle data op grote schaal, ook over afval dat tot nu toe vaak onder de radar bleef, zoals mesoplastics. VITO en River Cleanup willen met het project minstens 1.000 burgers mobiliseren verspreid over heel België om zoveel mogelijk zwerfvuil in kaart te brengen. Op die manier ontstaat een gedetaillerd beeld over waar en welk type afval voorkomt.
 

Twee soorten deelnemers, één gemeenschappelijk doel

Daarnaast zal een selecte groep van 100 deelnemers op regelmatige basis telkens dezelfde trajecten afleggen in specifieke zones. Deze herhaalde observaties leveren wetenschappelijk onderbouwde inzichten op in trends en evoluties: hoeveel afval er ligt, welk soort het meest voorkomt en hoe dit verandert in de tijd. Dat maakt het voor overheden, bedrijven en organisaties makkelijker om concrete maatregelen te nemen om de vervuiling aan te pakken. Opruimen mag zeker, maar is geen verplichting. De focus ligt op snel veel data vergaren, georganiseerde opruimacties volgen later.

“We willen tonen dat gedragsverandering mogelijk is dankzij een slimme combinatie van technologie, spel en maatschappelijke betrokkenheid. Vandaag laat 1 op de 5 Vlamingen nog steeds zwerfvuil achter. Het is dan ook cruciaal om mensen op een positieve manier in beweging te brengen. Door zoveel mogelijk mensen te betrekken in de strijd tegen zwerfvuil maken we samen een tastbaar verschil. De data die we verzamelen zijn niet vrijblijvend: ze geven overheden en bedrijven een duidelijke opdracht. Ze ondersteunen beleidsmaatregelen zoals statiegeld en UPV (uitgebreide producentenverantwoordelijkheid), waarbij ook producenten en merken mee betalen voor het afval dat ze in omloop brengen.” - Thomas de Groote, oprichter en CEO van River Cleanup.

Van drone naar smartphone

River Watchers bouwt verder op het eerder gelauwerde burgerwetenschapsproject Waste Watchers, waarin River Cleanup en VITO burgers opriepen om met hun drones zwerfvuil op de oevers in kaart te brengen. Meer dan 9.000 beelden werden toen geanalyseerd met behulp van AI, wat resulteerde in een kaart met afval hotspots én twee Geospatial Awards. Nu gaat de technologie letterlijk in de handen van de burger, via de smartphone. Zeer toegankelijk, laagdrempelig en zonder nood aan extra apparatuur.
 

Geselecteerd door burgers, gesteund door Vlaanderen

River Watchers ontstond binnen amai!, een initiatief van het Vlaams Kenniscentrum voor Citizen Science en het Kenniscentrum Data en Maatschappij, dat burgers uitnodigt om vernieuwende AI-oplossingen te bedenken voor maatschappelijke uitdagingen. River Watchers werd als één van drie winnaars geselecteerd uit 33 inzendingen. In 2024 kende minister-president Matthias Diependaele en Vlaams minister van Innovatie, het project 125.000 euro steun toe.

“We zien veel belangstelling om AI-toepassingen te ontwikkelen en om deze in te zetten met een maatschappelijke meerwaarde. Dat merken we zowel bij burgers, het middenveld als softwareontwikkelaars. Met het project amai! willen we daarop inspelen door burgers van bij het begin bij het proces te betrekken, van idee tot uitwerking, zodat AI-oplossingen ontstaan die echt gedragen en relevant zijn.” - Neena Singh van het Kenniscentrum Data & Maatschappij