Systeemdenken met VITO Nexus: de dynamiek achter duurzaamheidsvraagstukken aanpakken
VITO Nexus is overtuigd dat we, als we voor onze samenleving en planeet een bloeiende toekomst willen, ons menselijke doen en laten grondig zullen moeten verduurzamen. In de complexe samenleving van vandaag kunnen duurzaamheidsvraagstukken niet afzonderlijk worden aangepakt. Doordat ze met elkaar zijn vervlochten binnen een groter ‘systeem’, moet er ook op dat niveau actie worden ondernomen. Dit heet systeemverandering, of systeeminnovatie, waar het team van VITO Nexus zich op toespitst.
Systeemdenken streeft naar een inzicht in het geheel, naast de gebruikelijke focus op de afzonderlijke onderdelen. Denk bijvoorbeeld aan ons ruimtegebruik. Iemand die daarnaar kijkt vanuit biodiversiteit zal dat anders opvatten dan iemand uit het veld van energieproductie etc. Het gaat niet alleen om het begrijpen van afzonderlijke componenten, maar ook om het onderzoeken van patronen, verbanden en relaties tussen deze elementen zodat het geheel op een holistische manier benaderd kan worden. Precies volgens deze theorie werkt VITO Nexus, een gespecialiseerd onderzoeksteam bij VITO, aan meest hardnekkige duurzaamheidsvraagstukken.
Geen symptoombestrijding, maar grondoorzaken aanpakken
VITO Nexus is een multidisciplinair team dat zich toespitst op systeemdenken als methode om vraagstukken te beantwoorden en zo bij te kunnen dragen aan een versnelde duurzaamheidstransitie. “Een van de belangrijke aandachtspunten binnen transitiewerk is hoe we leren over de systemen die we zullen moeten veranderen”, licht Waldo Galle van VITO Nexus toe. “We willen niet aan afzonderlijke symptoombestrijding doen, maar grondoorzaken in aanpakken. De systemische aanpak heeft ook tot gevolg voor ons als onderzoekers dat we niet zozeer meer beweren één oplossing te hebben voor één probleem, maar dat we samenwerken en voortdurend lerend zijn. Een voorbeeld dat iedereen wel kent is het fileprobleem. Je zou kunnen denken dit aan te pakken door meer rijstroken te maken zodat er meer ruimte is, maar dan gaan uiteindelijk alleen maar meer mensen voor de auto kiezen. Dat is al wetenschappelijk bewezen en daarmee is het probleem niet bij de basis aangepakt.”
Geen typische procesbegeleiding, maar transversaal denken én doen
Het Nexus-team werkt transversaal: “VITO Nexus is geen typische procesbegeleider. Onderzoeken en doen gaan bij ons hand in hand en doen we transversaal, door silo’s heen. Samen met onze kennis over processen van verandering uit de transitiewetenschap, brengen we ook een heel brede inhoudelijke wetenschappelijke expertise mee aan tafel dankzij onze inbedding in VITO.
Dat kwam bijvoorbeeld mooi tot uiting bij de transitiearena water, een initiatief ondersteund door VITO en Vlakwa, waar we samen met heel wat wateractoren in Vlaanderen, zoals bijvoorbeeld De Watergroep en Aquafin, een systemische langetermijnvisie op water in Vlaanderen uitzetten. Samen met kunstenaars zijn we gaan kijken hoe de toekomst van ons watersysteem in Vlaanderen eruit zou zien, wat de dynamieken (systemen) zijn die onder symptomen als droogte of wateroverlast liggen, enzovoort. Zo willen we de watersector uitdagen om een toekomstbestendige, systemische kijk op het watersysteem te bouwen.” Het onderzoek werd mede door VITO Nexus vertaald in een concrete agenda met ambities en actiepunten voor een duurzaam watersysteem voor Vlaanderen.
Leertraject in samenwerking met InnovatieNetwerk Overheid
Om onderzoekers, beleidsmakers, bedrijven en andere actoren uit de samenleving vertrouwd te maken met systeeminnovatie, heeft VITO Nexus intussen samen met het Vlaamse InnovatieNetwerk Overheid (INO) een leertraject opgezet. Het traject bestond uit vier modules, waarvan de laatste nu in het najaar van 2024 zal plaatsvinden. De modules werden uitgewerkt nadat de specifieke noden en interesses van de deelnemers geïdentificeerd waren.
Elke module focust op één hoofdvraag:
-
Stellen we de juiste vraag? Wat is de echte onderliggende uitdaging en hoe kunnen we die afbakenen?
-
Waar initieer je actie? Welke projecten of experimenten zijn nodig? En hoe moet je die combineren?
-
Hoe zet je die actie in gang? Welke samenwerkingen zijn nodig en hoe engageer je koplopers, frisdenkers en bruggenbouwers?
-
Hoe weten we of die actie succesvol was? Wat en hoe kan je best leren?
Tot nu toe is het traject met INO zeer positief verlopen en kende het heel diverse deelnemers: de stad Genk, gemeente Beringen, de Sociale InnovatieFabriek, het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid, de VDAB, het Gemeenschapsonderwijs om maar enkelen te noemen. Stad Gent kwam zelfs terug bij VITO Nexus aankoppen om dieper in hun systeemvraagstuk rond circulaire migratie te duiken.
Nieuw traject en intern programma
Dit najaar start VITO Nexus een nieuw leertraject op vraag van het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid. “Dat zal gaan over omgevingsvraagstukken”, vervolgt Waldo. “Daarnaast ontwikkelen we voor dat Departement Omgeving ook een transitiescan, waarbij zij makkelijker zullen kunnen identificeren of initiatieven, beleidsmaatregelen een blijvende duurzame impact kunnen hebben.
Ten slotte hebben we nu ook een programma voor collega-onderzoekers bij VITO. Daar is de insteek dat niet alleen wij bij VITO Nexus een systeemreflex kunnen hebben of systeemanalyses maken. Integendeel, iedereen kan dat mits de juiste reflex en praktische tools. Daarom willen we graag onze kennis doorgeven en collega’s daarin coachen.
Er is intussen ook een podcast uitgebracht met ervaringen van deelnemers aan het INO-traject. We hopen dat in de toekomst steeds meer mensen VITO Nexus en onze trajecten leren kennen. We blijven verder inzetten op het breder verspreiden van het systeemdenken om structurele verandering te kunnen realiseren”, besluit Waldo.
